Belgisch Instituut
Grafisch Ontwerp

Het logo van het Frans Masereel Centrum

De kracht van een tijdloos embleem

Wanneer het Rijkscentrum Frans Masereel in 1972 in Kasterlee de deuren opent, krijgt het haast meteen een eigen logo. Dit logo vormt tot vandaag nog steeds het herkenningspunt voor het Centrum. Het bestaat uit drie staande blokken die horizontaal zijn gealigneerd en gelijkmatig donker ingevuld. De drie blokken zijn even breed en even hoog, maar verschillen van vorm. Het linker blok is een rechthoek, terwijl de twee andere blokken een boogvormig boveneinde hebben. Samen lezen ze als de letter ‘M’, een onwillekeurige verwijzing naar de naam van het instituut. Opmerkelijk is dat deze geblokte vorm op een subtiele manier doet denken aan een gebouw, al valt er niet meteen een link te liggen met de specifieke bolvormig architectuur van het Centrum. Het architecturaal karakter van het logo zou beschouwd kunnen worden als een verwijzing naar het wonen en werken binnen het FMC, hoewel men niet met zekerheid kan stellen of dit de werkelijke intentie was van de vormgever. Het logo is terug te vinden op verschillende interne documenten van het Centrum zoals (jaar)verslagen, uitgaande post, signalisatie én de blinddrukstempel die wordt gebruikt ter markering van alle kunstwerken die worden vervaardigd tijdens de residenties. Ook vzw ‘De Vrienden van het Frans Masereel Centrum’ plaatsten het logo op hun officieel briefpapier. Daarnaast werd het van meet af aan gehanteerd als grafisch element op uitnodigingen en affiches voor allerlei evenementen georganiseerd door het Centrum, zoals tentoonstellingen, opendeurdagen en andere bijeenkomsten. Opvallend is hoe het logo vaak op een wisselende manier werd benaderd en geïntegreerd in de vormgeving. Zo werd het bijvoorbeeld vermenigvuldigd, gewijzigd qua grootte, of opgevuld met tekst.

Naar alle waarschijnlijkheid kunnen we Paul Voet identificeren als ontwerper van het FMC- logo.⁴ Het logo voor de CM (Christelijke Mutualiteit) – dat eveneens nog steeds in gebruik is – vormt een van de bekendste ontwerpen van deze Belgisch grafisch ontwerper. Voet behoorde tot een nieuwe generatie ontwerpers – samen met onder meer S+S Alouf, Boudewijn Delaere, Corneille Hannoset en Jeanine Behaeghel – die een eigen beeldtaal ontwikkelde die volkomen nieuw was. Kenmerkend aan hun ontwerpen die in de jaren zestig tot tachtig tot stand kwamen, was de combinatie van typografie met illustratief vakmanschap.⁵ Het grootste deel van Voet zijn werk dat bewaard is gebleven bestaat uit illustratiewerk, gaande  van  tekeningen  voor  boekomslagen  tot  illustraties  voor jeugdboeken.⁶ Een treffend voorbeeld van hoe Voet illustratie en grafische vormgeving combineerde, is een ontwerp voor het FMC uit de jaren zeventig. Dit ontwerp zou meerdere keren terugkeren op de affiches voor tentoonstellingen georganiseerd door het Centrum. Glooiende en veelkleurige vormen creëren een band onderaan de poster, die in schril contrast staan tot het heldere logo en de tekst in een schreefloos lettertype.⁷ Deze posters werden bovendien gesigneerd door Voet.

Sinds de ingebruikname van het logo in 1972 is het oorspronkelijke ontwerp nagenoeg niet gewijzigd. Het logo werd zowel gebruikt als op zichzelf staande figuur, als met de toevoeging van de voluit geschreven benaming van het Centrum. Opmerkelijk is dat de zetwijze en het lettertype van de benaming evolueerde doorheen de tijd. Zo veranderde het font van een schreeflettertype naar diverse schreefloze lettertypes en van kapitaal tot onderkast typografie. Ook de uitlijning van de woorden wijzigde meermaals: nu eens naar rechts, dan weer naar links, of onder elkaar geplaatst. De keuze van het lettertype lijkt vaak in verband te staan met de toenmalige grafische tendensen. Het gebruik van schreef tot schreefloze lettertypes was een belangrijke verschuiving in de ontwikkeling van het ‘logo-beeld’, waarbij de naam en de vorm als één geheel gezien worden. Opmerkelijk is dat voor de naam steeds minder kapitalen werden gebruikt om deze op gelijke voet te plaatsen naast het logo. Deze gedachte ligt in lijn met de traditie van het gebruik van onderkasten bij Nederlandse grafisch ontwerpers, waaronder Piet Zwart. Zij waren overtuigd dat met het gebruik van onderkasttypografie de woorden een fundamenteel anti-hiërarchische houding weergaven.⁸ Hierbij wijst men alle kapitalen af en worden namen als gelijkwaardig gezien met de volledige tekst.

Na het ontwerp van het logo door Paul Voet lijkt het Frans Masereel Centrum geen beroep te hebben gedaan op een vaste ontwerper, waardoor van een consequente vormgeving geen sprake is. Hoewel Paul Voet zoals vermeld gedurende de jaren zeventig een sjabloon voor enkele gelijkaardige posters creëerde, wordt de communicatie van het Centrum in de decennia nadien gekenmerkt door erg uiteenlopende ontwerpen. Kunstenaars zoals Martin Baeyens, Marc Verstockt en Paul Turkry – die overigens allen resideerden in het Centrum – ontwierpen in de jaren tachtig en begin jaren negentig verschillen affiches voor tentoonstellingen die werden georganiseerd door het Centrum. Hun ontwerpen liggen vaak in lijn met de hun eigen artistieke praktijk. Zo ontwerpt Verstockt een affiche in zwart-wit met zijn herkenbaar gridstructuur – merk op dat hij het logo weglaat en vervangt door een duidelijke letter ‘M’ – en beperkt Baeyens zich onder meer tot monotone, haast abstracte collages. In de door hem ontworpen folder voor de opendeurdag uit 1988 is te zien hoe de eenvoudige vormen van het logo de compositie afwerken in combinatie met de schreefloze letters die elkaar in harmonie aanvullen. In de jaren nadien werkt het Centrum op enkele uitzonderingen na met vrijwel gestandaardiseerde ontwerpen voor de uitnodigingen van tentoonstellingen. Op de voorkant van de dichtgevouwen kaart staat steeds een werk van de exposerende kunstenaar en binnenin verschijnt het informatieve gedeelte in schreefloze letters. Op de achterkant wordt het logo van het Centrum vervangen door dat van de Vlaamse Gemeenschap.

Pas in 2011, korte tijd na het aantreden van Sofie Dederen als nieuwe directeur van het Centrum, wordt er opnieuw nagedacht over een coherente huisstijl door grafisch vormgever Raf Vancampenhout.¹⁰  Het logo wordt minimaal aangepast door een cirkel rond de bestaande drie geblokte vormen te plaatsen. Dit vernieuwde logo past in een volledig nieuwe grafische identiteit die strekt op al het drukwerk, alsook op de vernieuwde website door Vancampenhout (i.s.m. Lauren Grusenmeyer). Het drukwerk is georganiseerd volgens een vast stramien met kleuren en een veelvoud aan bedachtzame vouwwijzen.¹¹ Deze vernieuwde stijl van de communicatie blijft toch herkenbaar door het behoud van het oorspronkelijke beeld.¹² Ook bij de meest recente directeurswissel werd in 2020 een nieuwe huisstijl geïntroduceerd met bijhorende vernieuwde website. Aanvankelijk werd samen met grafisch ontwerpers Jore Dierckx¹³ en Lieselot Verdeyen¹⁴ – van respectievelijk Studio.dier en Studio Mast –overwogen om een nieuw logo te ontwerpen.¹⁵ Uiteindelijk wordt het ontwerp van Voet uit 1972 slechts minimaal aangepast. Het bijhorend lettertype voor de naam van het instituut wordt wel opnieuw vormgegeven zodat deze standvastig bij het logo blijft staan. De keuze voor onderkast typografie weerspiegelt hier een inhoudelijke overweging. Directeur Stijn Maes wil het Frans Masereel Centrum ‘minder hard laten roepen en een meer dragende, ondersteunende functie teweegbrengen’.¹⁶ Daarbij is het belangrijk om ook naar de bezoekers van Centrum toe toegankelijkheid uit te stralen. Door het uitsluiten van kapitalen in het logo-beeld wil men elke vorm van hiërarchie uitsluiten.